Okręg Wileński AK „Wiano”

Komenda Okręgu Wileńskiego SZP-ZWZ powstała 29 XII 1939 roku. Teren działania AK na Wileńszczyźnie podzielono na „Dwór” czyli miasto Wilno i „Pole” czyli woj. wileńskie plus Kowieńszczyzna. Jerzy Urbankiewicz wszedł do AK w Wilnie do „Dworu”. Okręg wileński AK otrzymał kryptonim „Wiano” zaś sąsiedni od południa okręg nowogródzki krypt. „Nów”. Łącznie oba okręgi liczyły w połowie 1944 r. 15.000 żołnierzy-partyzantów, garnizon niemiecki w Wilnie liczył 17.000 bardzo dobrze uzbrojonych i okopanych żołnierzy, dysponowali artylerią, czołgami, pociągiem pancernym, samolotami – używając ich wówczas w boju o miasto w Operacji „Ostra Brama” (czyt. dalej).

W skład Sztabu Komendy wileńskiej wchodziło 7 Oddziałów, „Pole” podzielono na 4 Inspektoraty rejonowe, w 1944 r. zamienione na 3 Zgrupowania, dowodzone przez: mjr. Antoniego Olechnowicza „Pohoreckiego” (Zgrup. 1), mjr. Mieczysława Potockiego „Węgielnego” (2), mjr. Czesława Dębickiego „Jaremę” (3). Zgrupowania 1 i 2 liczyły po cztery brygady, oddział rozpoznawczy i oddział osłonowy; trzecie Zgrupowanie liczyło pięć brygad.

Działały tu brygady partyzanckie, bataliony, oddziały rozpoznawcze, oddziały partyzanckie, szwadron kawalerii; w maju 1944 na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie było 16 brygad partyzanckich plus 10 oddziałów pomocniczych. Wojsko było umundurowane, zdyscyplinowane i budzące respekt wśród wrogów i uznanie wśród ludności cywilnej. Komendantem Okręgu w przełomowym okresie tj. lipcu 1944 r. był płk „Wilk” (na czas „Akcji Burza” przyjął do pseudonimu stopień generała i występował jako „Gen. Wilk”); i w tym w Okręgu działały sądy, organizacja i wyszkolenie, służba sanitarna, służby sprawiedliwości, łączność, Legalizacja (dokumentów), Biuro Informacji i Propagandy, prasa konspiracyjna (w Wilnie ukazywały się m.in.: „Niepodległość”, „Polska w walce”, „Za naszą i waszą wolność”, „Pobudka”, „Jutro Polski”, „Na zew ziemi ojczystej”), kwatermistrzostwo, duszpasterstwo, Kedyw i Egzekutywa. Urbankiewicz był członkiem Kedywu, dowódcą oddziału Egzekutywy, aresztowany przez sowietów kilka miesięcy po akcji Burza.

Pierwszym oddziałem partyzanckim AK na Wileńszczyźnie był oddział utworzony w marcu 1943 r. przez ppor. Antoniego Burzyńskiego ps. „Kmicic”. Ten słynny oddział w sierpniu 1943 liczył już 300 dobrze uzbrojonych w zdobyczną broń żołnierzy, podporządkowany był dowódcy Okręgu. Sztandar tego oddziału po latach tułaczki spoczął w 2018 r. w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (vide opis jego losów w zakładce Trybuna Akowców Wileńskich nr 9/15 oraz czytaj o tym poniżej). Wielkim i równie słynnym dowódcą partyzantki wileńskiej był rtm. Zygmunt Szendzielarz ps. „Łupaszka” – dca 5. Brygady Wileńskiej tzw. „Brygady Śmierci” (wiele razy mówiono że brygada zginęła – a oni żyli i walczyli dalej).

Brygady Wileńskie AK (poł. 1944): 1. Brygada Wileńska – dca Czesław Grombczewski ps. „Jurand”; 2. Brygada Wileńska – dca. por. Wiktor Korycki „Wiktor”; 3. Brygada „Szczerbca” – kpt. Gracjana Froga ps. „Szczerbiec” (liczyła w poł. 1944 r. 1.100 ludzi); 4. Brygada „Narocz” – dca por. L. Wojciechowskiego ps. „Ronin”; 5. Brygada Wileńska – dca rtm. Zygmunt Szendzielarz ps. „Łupaszka”; 6. Brygada Wileńska – pierwszy dca Adam Boryczko ps. „Tońko”, w Operacji „Ostra Brama” dca mjr Franciszek Koprowski „Konar” (liczyła w poł. 1944 r. 1.200 ludzi); 7. Brygada Wileńska – dca kpt Wilhelm Tupikowski ps. „Wilhelm”; 8. Brygada Oszmiańska – dca Witold Turonek „Tur”; 9. Brygada Oszmiańska – dca chor. Jan Kolendo „Mały”; 12. Brygada Oszmiańska – dca kpt. Hieronim Romanowski ps. „Cerber”, 13. Brygada Oszmiańska – dca Adam Walczak „Nietoperz”, 23. Brygada „Brasławska” – dca por. Marek Kisielewicz „Ostroga”; 24. Brygada „Dryświaty” – dca por. Kazimierz Krauze „Wawrzecki”; 36. Brygada „Żejmiana” – dca por. Kazimierz Witold Kiewlicz „Wujek”.

Słynne Brygady Wileński AK (ale i inne oddziały) walczyły z Niemcami, sowietami, Litwinami; były oddziałami samoobrony.

Kolejni dowódcy (stopnie wojskowe w czasie pełnienia funkcji) wileńskiej ZWZ-AK:

– ppłk Nikodem Sulik ps. „Karol Sarnowski”, „Karol Jodko”, „Jemioła”, „Ładyna”; (XII 1939 – IV 1941), szef sztabu mjr Aleksander Krzyżanowski „Wilk”;

– mjr/płk Aleksander Krzyżanowski ps. „Dziemido”, „Wilk” (IV 1941 – VI 1944); szef sztabu ppłk dypl. Julian Kulikowski ps. „Witold Drohomirski”, szef oddziału IV;

– mjr dypl. Stanisław Heilman ps. „Stanisławski”, „Tomasz”;

– ppłk dypl. Julian Kulikowski ps. „Witold Drohomirski”, „Ryngraf”, „Drogomir” (VII 1944-I 1945);

– mjr Stanisław Heilman ps. „Wileńczuk” (pisano też „Wileńczyk”, komendant I – III 1945), na mocy dekretu prezydenta RP i dowództwa KG AK, 18 lutego 1945 rozwiązał tamtejszą AK, organizacja działała jednak dalej i kolejnymi dowódcami po aresztowaniu Heilmana w tzw. okresie likwidacyjnym okręgów AK, został:

– mjr dypl. (ppłk z 1946 r.) Antoni Olechnowicz ps. „Pohorecki”, „Leszczyński”, „Lawicz”, (III – VI 1945), gdy ewakuował się do kraju w połowie 1945 r. w Wilnie zostawił jako p.o. komendanta i ostatniego dowódcę rtm. Chrząszczewskiego; Olechnowicz był komendantem AK do 1948 roku;

– rtm. Wincenty Chrząszczewski (p.o. komendanta VI – VII 1945) ps. „Janusz”, „Kruk I”, „Ksawery”, aresztowany przez Rosjan.

Od połowy czerwca 1944 r., przed Akcją Burza, dowództwo Okręgów „Wiano” i „Nów” połączono i powierzono generałowi „Wilkowi”, wówczas na dowódcę Okręgu Wileńskiego mianowano ppłk. Lubosława Krzeszowskiego ps. „Ludwik” (VI – VII 1944), aresztowanego z „Wilkiem”; po wojnie w LWP, jak się okazało był agentem sowieckim i współpracownikiem Urzędu Bezpieczeństwa (UB) pod kryptonimem „Paweł”. Niektóre publikacje akowskie nie wymieniają go jako komendanta Okręgu. Gdy dowództwo połączonych okręgów objął „Wilk”, dowodzenie okręgiem nowogródzkim objął ppłk dypl. Adam Szydłowski ps. „Poleszuk”.

Od wiosny 1944 r. Polacy sukcesywnie wyzwalali teren Wileńszczyzny spod dominacji i zarządu litewskiej administracji i policji, w miastach ufortyfikowani byli jednak Niemcy, od 23 czerwca 1944 parła i na Wilno ofensywa Armii Czerwonej.

Akcja Burza na Wileńszczyźnie miała kryptonim Operacji „Ostra Brama”, trwała od 6 do 16 lipca 1944 r., nazywana jest także Powstaniem Wileńskim. Wobec szybko postępującej Armii Czerwonej, „Wilk” zdecydował o przyśpieszeniu samodzielnego uderzenia na Wilno i częścią sił dwóch Zgrupowań uderzono na miasto już 6 lipca – plan pierwotny zakładał uderzenie 7 lipca o godz. 23. Akcję samodzielnego wyzwolenia i odbicia Wilna przed wejściem sowietów zaproponował cichociemny mjr Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”; Wilno miały odbijać połączone oddziały wileńskie i nowogródzkie AK. W walkach brały udział słynne partyzanckie Brygady Wileńskie AK i siedem batalionów Nowogródzkiego 77 Pułku Piechoty AK. Wilno AK faktycznie odbiło z rąk niemieckich – ale przy wsparciu Armii Czerwonej, na ulicach pojawiły się patrole Wojska Polskiego, na zamku powiewała flaga biało-czerwona (kilka godzin, dopóki nie ściągnęli jej sowieci…, którzy weszli do Wilna 7 lipca po południu). Flagę tę na baszcie Gedymina na Górze Zamkowej zawiesili w trakcie walk i pod ogniem niemieckim dwaj harcerze podchorążowie: Jan Jensch ps. „Krepdeszyn” i Artur Rychter ps. „Zan”. Ostatnią bitwę z Niemcami Polacy stoczyli w tej akcji 13 lipca (oddziały 2. Zgrupowania „Węgielnego”) w rejonie Krawczun. Idąc na koncentrację zarządzoną przez „Wilka” do Wołkorabiszek napotkały wojska niemieckie w sile ok. 3.000 żołnierzy; bój trwał cały dzień; w tej walce zginął m.in. dca 1. Brygady „Jurand”.

17 lipca 1944, sowieci aresztowali podstępnie „Gen. Wilka” ze sztabem, wyłapanych żołnierzy-partyzantów wcielili do swoich oddziałów lub uwięzili i wywieźli do łagrów, ci którym udało się uciec znów walczyli dalej w podziemiu – teraz z nowym starym wrogiem. Oddziały leśne AK z Wileńszczyzny i Nowogródczyzny, które przetrwały walczyły do 1947 r., część przeszła na teren kraju w nowych granicach i utworzyła tu nową organizację AK-owską, funkcjonującą do 1948 r. (WG)

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Strony z portretami pochodzą z książki: Jan Baradyn-Żyliński „Ojczyźnie i przysiędze Hipokratesa zawsze wierni”, Kielce 1997. Zdjęcia z Wilna pochodzą             z albumu „Vilnius” wyd. Leidykla „Mintis”, 1985